از حدود چهارصد بیتِ باقی مانده از آن بیش از همه در کتاب لغتِ فرسِ اسدی طوسی به عنوان شاهد برای لغت آمده و نیز در کتابهای بلاغت نظیرِ ترجمان البلاغه (قرن 6) و لباب الالباب عوفی (617 ق) و کتبِ اخلاقی مانند قابوسنامه (475 ق) و تحفه الملوک. و همه در لغتنامۀ دهخدا مدخل بوشکر بلخی مفصلا آمده است. این نخستین رسالۀ منظوم در نوعِ خود است که در سال 333 هجری نوشته شده بوشکور در بیتی که منبع نیمی از اطلاعاتِ ما از زندگی اوست میگوید:

بر این داستان کش بگفت از فیال    اَبَر سیصد و سی و سه بود سال.

و در بیتِ دیگر میگوید در این هنگام 33 سال داشته؛ یعنی تولد او 300 هجری قمری است (70 سال قبل از تولد ابن سینا و 30 سال قبل از تولد فردوسی). بوشکور خصوصاً بر فردوسی بسیار متأثر بوده چه در زبان و چه در اندیشه. (آفرین نامه از نخستین نمونه های مثنوی به وزنِ متقارب است، که فردوسی آن را به اوج رساند، و همچنین است شباهتِ لحن و فخامتِ زبان این دو شاعر). متأسفانه به دلیلِ فقدانِ نسخۀ واحدی از این منظومه پیدا کردنِ ساختار کتاب دشوار است. فرضاً دو بیتِ زیر را که من به دنبالِ یکدیگر آوردم معنا و اهمیتِ بسیاری به هر دو بیت می دهد:

خرد برتر از چشم و بینایی است    نه بینایی افزون ز دانایی است

گُهَر گرچه بالا نه بیش از هنر       ز بهر هنر شد گرامی گهَر.

گرچه محمود مدبری این دو را با چند بیت اختلاف ذکر کرده. اما فرضاً اگر ترتیبِ این دو بیت اینگونه باشد یعنی میانِ «هنر» و «خرد» از یک طرف و از طرفِ دیگر میانِ «بینایی» و «گهر» ارتباط و شباهت برقرار است. یعنی خرد از بینایی برتر است درست همانگونه که هنر از گهر برتر است. زیرا این خردی که در زبانِ بوشکور استفاده میشود نوعی به زبانِ یونانی «هکسیس» یا ملکه است، و لذا اکتسابی است و آموختنی زیرا نوعی فضیلت است. اما فرضاً بینایی چنین نیست زیرا همۀ جانوران این قوه را دارند و برای کسبِ آن تلاش نمیکنند. اما خرد اینگونه نیست، و گرچه بسیار مبتنی بر اوصافِ سرشتین و گوهرینِ انسانهاست، اما در هر حال مانند «هنر» امری اکتسابی است. البته در ابیاتِ دیگری ابوشکور از خرد به مثابۀ نوعی جوهرِ مفارق نیز سخن میگوید هنگامی که میگوید «خرد چون ندانی بیاموزدت» اما در مجموع خرد در بوشکور بخشی از نفس انسان است که با دو بخشِ دیگر نفس (یعنی شهوت و آرزو) همراه و بر آنها حکفرماست، که آشکارا اندیشه ای افلاطونی است که در جمهوری نخستین بار آمده. (بعداً دربارۀ فردوسی خواهم گفت این دو مفهومِ  «شهوت و آرزو» را فردوسی در مفهومی خاص یعنی «جان» و در مقابل خرد بکار برده و معنایی بسیار خاص به آن میبخشد. دربارۀ خداوند جان و خرد در آغاز شاهنامه سخنهای بسیاری گفته شده و هنوز هست).

 اما میتوان کل 429 بیتِ آفرین نامه را که محمود مدبری در کتابِ «شعرِ شاعران بی دیوان»، تصحیح و گردآوری کرده را ذیل 10 یا 15 عنوان گنجاند مانند: «خرد، دانش، سخن، شکیبایی، شجاعت، حکمت، عدل و نیک و بد و مانند آن». اما یافتنِ ترتیبِ میان ابیات و بازسازی محور عمودیِ منظومه، که شرطِ امکانِ فهمِ کلیتِ اندیشۀ یک شاعر است، کار بسیار دشواری است. بوشکور در کنار شهید بلخی و رودکی سه اندیشمند و ادیبِ (اگر مجاز باشیم چنین بگوییم) «پیشافردوسی» هستند که سرچشمه های انسان شناسی و حکمتِ عملی در سخنِ فارسی به آنها باز میگردد. منوچهری دامغانی در بیتی از این سه حکیم در کنار بوالفتح بُستی با عنوان «حکیمان خراسان» یاد میکند و از انقراض نسلِ آنها گلایه می کند: 

از حکیمان خراسان کو «شهید» و «رودکی»    «بوشکور بلخی» و «بوالفتحِ بُستی» هکذا

 دربارۀ ابیاتِ آفرین نامه و تأثراتِ آن از نفس شناسیِ یونانی و ایرانیِ قدیم (که بیش از همه در کتابِ ارزشمندِ «دینکرد» و «مینویِ خرد» آمده است) و نیز خصوصاً دربارۀ تأثیراتِ ابوشکور بر فردوسی و چگونگیِ پرورده شدنِ مفاهیمِ بنیادینِ اندیشۀ فردوسی (مانند «داد» و «خرد» و «سخن»و غیره) بیشتر خواهم نوشت.

منبع: گلشن مهر