تبیین سیاست‌های بازآفرینی شهری - ارتقای قابلیت زیست پذیری و کیفیت زندگی شهری در محدوده‌های هدف

شوراي عالي شهرسازی و معماری ایران درجلسه مورخ 28/8/97 خود "سیاستهای بازآفرینی شهری به منظور ارتقای قابلیت زیست پذیری و کیفیت زندگی شهری در محدوده های هدف" را به شرح زیر تبیین و اتخاذ تصمیم نمود.

الف) مقدمه

     تغييرات و تحولات شهري دهه‌هاي پنجاه و شصت و در نتيجه جابجايي‌هاي جمعيت در شهرهاي كشور بويژه كلان شهرها باعث بروز مسائل و مشكلات عديده‌اي چون بروز پديده اسكان غير رسمي و بد مسكني در نواحي فرودست شهري، تخليه بافت‌های مرکزی شهرها و تنزل كيفيت زندگي در اين مناطق شده است. سياست‌ها و برنامه‌هاي اتخاذ شده در طرح های شهری به دلايل مختلف نه تنها روند تنزل كيفيت زندگي را مانع نشده  بلكه در مواردي به تشديد مسايل اين مناطق منجر شده است. عمده‌ترین این دلایل که ضرورت تغییر در سیاست مواجه با این محدوده‌ها را در فرایند برنامه‌ریزی برای توسعه شهرها مطرح می‌سازد، عبارتند از:

•        فقدان نگاه آمایشی و بی‌توجهی نسبت به ماهیت پیچیده شهرها،

•        عدم وفاق ملی و همگرائی دستگاه‌های مختلف موثردرمدیریت شهری،

•        توجه صرف به ابعاد کالبدی و زیباشناسی و کمبود توجه به سرزندگی اجتماعی، اقتصادی، و ملاحظات زیست‌محیطی،

•        بی‌توجهی به ارزش‌ها و ثروت‌های فرهنگی– تاریخی شهرها و در معرض خطر تخریب بودن آثار بجا مانده ،

•        کیفیت نازل و نا ایمن ساخت ‌و ساز،

•        عدم توجه به ظرفیت‌ های موجوددر برنامه‌های توسعه محدوده‌های ناکارآمد،

•        عدم توجه به نقش کنشگران به ویژه شهرداری ها به عنوان مجری سیاست ها و مشارکت ساکنان.

       سند ملی راهبردی بهسازی، نوسازی و توانمندسازی بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری مصوب هیات محترم دولت در تاریخ 3/7/1393، مصوبه های شورای عالی شهرسازی و معماری مورخ 18/9/93 درخصوص تغییر انگاره های نظری از رویکرد "فرسودگی" به "ناکارآمدی" و تأکید بر مفهوم بازآفرینی شهری، و مصوبه مورخ 11/2/96درخصوص رویکردهای اصلی حفاظت و احیای محدوده های تاریخی و فرهنگی  ، وابلاغیه مورخ 14/8/97  درخصوص شیوه نامه تعیین محدوده های هدف بازآفرینی شهری ،  تصویب برنامه ملی بازآفرینی شهری در ستاد ملی بازآفرینی شهری مورخ 19/11/96، الزامات قانونی متعددی هستند که درهمین راستا در سال‌های اخیر تبیین گردیده‌اند. اسناد فوق و در فرادست همه آن‌ها احکام ماده‌های  59، 60، 61  قانون برنامه ششم توسعه، رویکرد بازآفرینی شهری را به‌‌عنوان ضرورتی برای  بازاندیشی در فرایندها، روش‌ها، و ابزارهای مرسوم برنامه ریزی شهری در مواجهه با محدوده های نا کارآمد شهری (شامل محدوده های تاریخی ، پهنه های نا کارآمد میانی ، سکونتگاههای غیر رسمی، پهنه های با پیشینه روستایی و محدوده های با کاربری ناهمگون شهری) مورد تائید قرار میدهند.    انتخاب بازآفرینی شهری در اسناد فوق الذکر به عنوان سیاست اصلی در ارتقاء کیفیت زندگی در محدوده های نا کارآمد و به عنوان نقاط محرک توسعه شهری  ضرورت تبیین چارچوبی روشن از مفاهیم پایه و راهکارهای اجرایی این سیاست را به منظور اعمال در برنامه‌ریزی و اقدام در این محدوده‌ها در پیش رو مطرح می سازد. بر این اساس سند پیش‌رو، مشخص می‌سازد که  سیاست بازآفرینی شهری از طریق چه قوانینی، توسط چه نهادهایی و در چارچوب تولید چه اسنادی محقق خواهد شد.این سند بستری برای اصلاح فرایندها، روش‌ها و ابزارهای رایج دربرنامه ‌ریزی برای بازآفرینی محله‌ها و محدوده‌های هدف خواهد بود.

ب) تعریف سیاست بازآفرینی شهری

      سیاست بازآفرینی شهری دربرگیرنده نگرش و اقداماتی جامع و یکپارچه برای هدایت روند رشد و توسعه  شهری پایدار  به منظور احیای هویت شهرها و محله‌ها،ارتقای کیفیت زندگی شهری و قابلیت زیست‌پذیری شهرها است. بر اساس سند ملی راهبردی احياء، بهسازی ونوسازي وتوانمندسازي بافت‌هاي فرسوده وناكارآمد شهري(1393)،اهداف کلان و اصول هادی برای تحقق سیاست بازآفرینی در دو حوزه پيشگيری ودرمان به شرح زیر تعریف می‌شوند.

     در حوزه پیشگیری،انتظار می‌رود که برنامه‌ها و اقدامات لازم برای جلوگیری از گسترش و بازتولید محدوده‌های ناکارآمد (مطابق راهبردِ"یک"سندملی ) در مقیاس طرح‌های جامع با اتخاذ رویکرد نوین تدوین و به اجرا رسند. در این مقیاس برتوزيع متوازن جمعيت وفعاليت بارویکردآمايشي وتوسعه سرزمين باتوجه به ظرفیت‌های توسعه پایدار درونشهرها وپرهيزازگسترش بي‌رويه شهرهاكه موجب تخريب منابع طبيعي وآثار ناگوارزيست‌ محيطي می‌شود تاکید می‌شود.این طرح‌ها بهره‌گيري ازاراضي ناكارآمد،ناهمگون ومتخلخل واقع درمحدوده شهرها را به مثابه اراضي ذخيره برنامه‌های احياء،بهسازي ونوسازي شهری درچارچوب طرح‌هاي توسعه شهری مورد توجه قرار می‌دهند. برنامه‌هاي فقرزدائي،ايجاد پيوند بين توسعه كالبدي واقتصادي - اجتماعي شهرها، و تأمين فضاي زندگي دراستطاعت مالي خانوارهاي كم درآمد درچارچوب طرح‌های جامع با رویکرد نوین از دیگر ارکان مهم در پیش‌نگری و پیش‌گیری از گسترش محدوده‌های ناکارآمد شهرها است.

  در حوزه درمان،سیاست اجرایی بازآفرینی ناظر بر تدوین برنامه‌ها و اقدامات درمانی در مقیاس بافت‌های هدف و در چارچوب نظام هماهنگ درسياست‌گذاري توسعه شهرها است که در قالب تدوین برنامه بازآفرینی در مقیاس محله‌ اجرا می‌شوند.سیاست‌های اجرایی بازآفرینی در محدوده‌ها ومحله‌های هدف که مبتنی بر معاصرسازی سازمان فضایی- کالبدی ، اجتماعی- فرهنگی، و اقتصادی است، دو اصل را مد نظر قرار می دهد:

1. محله محوری؛ بدین معنا که نوسازی کالبدی به تنهایی وافی به مقصود نیست و باید احیای سازمان اجتماعی و اقتصادی محله متکی برهویت فرهنگی محله در ایران نیز مدنظر قرار گیرد.
2. مشارکت محوری ؛ به معنی بازنگری نظام مدیریت محله‌ای(شوراهای محله ، خانه محله ، دفاتر نوسازی و تسهیلگری ، و ...) در فرایندی دوسویه بین مدیریت محلی و شهروندان است،  که امکان مشارکت همه کنشگران  با هر سطح توانایی مالی، فرهنگی و معیشتی را سبب شود.بنابراین،موضوع بنیادین، توان افزایی این سازمان اجتماعی در شکل جمعی و انفرادی آن است.

پ) هدف اصلی و اهداف راهبردی:

     هدف اصلی در سیاست بازآفرینی شهری،احیای هویت شهرها و محله‌ها،ارتقای کیفیت زندگی شهروندان و قابلیت زیست‌پذیری شهرها است. اهداف راهبردی آن نیز مطابق اهداف مندرج در سند ملی تعریف می‌شوند. لازم به ذکر است چشم‌انداز بازآفرینی در محدوده‌های هدف بر اساس مندرجات سند ملی، بهبود وضعيت اقتصادی، اجتماعي وشرايط محيطي ساکنان است و می‌کوشد ازطریق اهداف راهبردی شاخص‌های توسعه پایدار و زیست‌پذیری در این محدوده‌ها را درسطح ميانگين شهرمحيط برآن‌ها محقق کند.

ت) راهکارهای اجرایی

     تحقق اهداف و سیاستهای اجرایی بازآفرینی در محله‌های ومحدوده‌های هدف درگرو اعمال مجموعه‌ای از راهکارها درابعاد فرایندی و موضوعیِ به صورت یک برنامه سیاستی- اجرایی به شرح زیرخواهد بود که به موجب این مصوبه هر یک ازکنشگران دولتی، عمومی(مدیریت شهری)، نهادهای غیردولتیِ عضو ستادملی بازآفرینی و ستادهای متناظر استانی وشهرستانی موظف به اجرای آن‌ها خواهند بود. جزییات اجرایی هر یک از راهکارها در پیوست یک همین مصوبه،  با ارجاع به الزامات و مستندات قانونی مرتبط (پیوست 3) شرح داده شده است.

1.   تدوین برنامه بازآفرینی محله یا محدوده هدف با نگرش فضایی- راهبردی و رویکرد شهر نگر؛

2.  ایجاد شبکه‌های همکاری و فراهم آوردن ساز و کار برنامه‌ریزی مشارکتی؛از طریق جلب مشارکت حداکثری تمامی کنشگران و بازیگران بویژه مردم؛

3.  شناسایی، ایجاد و تقویت نهادهای پشتیبان اجرای برنامه بازآفرینی محله‌ها و محدوده‌های هدف؛

4.  فراهم نمودن ابزارهای مالی و قانونی پشتیبان برنامه‌های بازآفرینی شهری؛

5.  ارتقای رضایتمندی سکونتی در ساکنان محله‌ها و محدوده‌های هدف؛

6.  همه ‌شمولی در تهیه و اجرای برنامه‌ها و اقدامات بازآفرینی شهری؛

7.  حفاظت و احیای محدوده‌های فرهنگی-تاریخی شهرها و محله‌های هدف بعنوان قسمتی از هویت شهر؛ با نظر سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری

8.  حفاظت از محیط طبیعی و سرمایه‌های زیستی شهر، محله‌ها و محدوده‌های هدف؛

9.  توسعه درونی و پایدار اجتماع محلی در محله‌ها و محدوده‌های هدف بازآفرینی؛

10. رعایت حقوق شهروندی و توسعه عرصه عمومی؛

11. اتخاذ رویکرد محرک شهری در تنظیم برنامه‌ها و اقدامات؛

12. ایجاد تعادل و استفاده بهینه از زمین؛

13.     بهبود نظام جابه جایی ودسترسی با تاکید بر الگوی توسعه مبتنی بر حمل ‌و نقل عمومی در محله‌ها و محدوده‌های هدف؛

14. رعایت ملاحظات و الزامات تاب‌آوری شهری در بازآفرینی محله‌ها و محدوده‌های هدف؛

15.     مدیریت سیمای شهری و ارتقاء کیفیت فضایی- کالبدی عرصه های عمومی و بناها در محلات و محدوده‌های هدف؛

16. نهادینه‌سازی سیاست‌ها، راهبردها، و راهکارهای بازآفرینی پایدار شهری از طریق آموزش، گفتمان‌سازی، اطلاع رسانی و فعالیت‌های فرهنگی- ترویجی؛

17.     پرهیز از اقداماتی که منجر به از هم گسیختگی بافت اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و کالبدی اجتماعات محلی شوند؛

18 ضمانت اجرایی راهکارهای فوق‌الذکر؛

پیوست 1: تشریح راهکارهای اجرایی

پیوست 2: تعاریف

پیوست 3: قوانین و ضوابط ملاک عمل

پیوست 4: شیوه نامه تعیین محلات و محدوده های هدف